(Cambodia’s elites swallow up Phnom Penh’s lakes, leaving the poor marooned)
Gerald Flynn and Vutha Srey – Bình Yên Đông lược dịch
Mongabay – 7 October 2022
Các hồ ở Phnom Penh đang được lấp nhanh chóng và chia lô như bất động sản hàng đầu cho những cá nhân giàu có và có liên lạc chánh trị.
Những gia đình có nhiều thế hệ đánh cá và nuôi thủy sản trên hồ và đất ngập nước chung quanh đối mặt với bị đuổi nhà và mất sinh kế.
Cùng lúc, các chuyên viên cảnh cáo rằng lấp những hồ chứa nước mưa thiên nhiên nầy gây rủi ro làm tồi tệ cường độ ngập lụt và thiệt hại trong thủ đô của Cambodia.
Câu chuyện nầy được hỗ trợ bởi Pulitzer Center’s Rainforest Investigation Network (Hệ thống Điều tra Rừng mưa của Trung tâm Pulitzer) nơi Gerakd Flynn là một thành viên.
PHNOM PENH — Trên bờ của Boeung Tamok, hồ lớn nhất của Phnom Penh, Kong Khun 25 tuổi tránh cái nóng của cuối tháng 6 trong cái chòi tre. Mặc dù trời trong, Khun không đi ra ngoài nước để đánh cá với gia đình. Có một điểm nhỏ, anh nói.
Một đoàn xe vận tải hầu như không dứt mang cát, đá và đất diễn hành chung quanh cái còn lại của hồ như một phần cửa dự án cải tạo đất mà Khun nói đã làm tiêu hao dân số cá và lợi tức của anh.
“Các hồ chung quanh thành phố nầy gần như biến mất,” Khun nói. “Đây là hồ lớn cuối cùng của Phnom Penh, và khi nó biến mất, thành phố sẽ bị ngập đến thắt lưng và người nghèo sẽ phải làm việc xây cất hay hãng xưỡng, đó là tất cả những gì sẽ còn lại.”
Từ lâu là nguồn cá và nuôi thủy sản, cùng với cung cấp bảo vệ ngập tự nhiên và lọc nước thải, các hồ trên khắp Cambodia đang được lấp bởi các đại tư bản có thế lực và các cơ quan chánh phủ.
Khun là một trong vài người vẫn còn ở Boeung Tamok, nơi chánh phủ đã đuổi khoảng 300 gia đình ra khỏi hồ để làm nơi phát triển thương mại.
Dữ kiện của STT cho thấy bao nhiêu Boeung Tamok đã được tư hữu hóa, chỉ còn lại một phần nhỏ hồ. [Ảnh: Gerald Flynn]
Những gia đình nầy đã dựa vào hồ để dánh cá và nuôi thủy sản từ nhiều thế hệ, nhưng NGO về quyền đất đô thị Sahmakum Teang Tnaut (STT) cảnh báo hồi tháng 4 năm 2021 rằng có đến 25 gia đình đó có nguy cơ bị đuổi cao hiện nay, trong khi 204 gia đình khác có nguy cơ bị đuổi trong tương lai.
Hồ chiếm trên 3.239 hectares (8.004 acres) khi nó được chánh thức phân ranh giới trong năm 2016. Nhưng trong 4 năm qua, nó đã được sửa ít nhất 25 lần, với trên 2.136 hectares (5.278 acres) diện tích đã được bán cho chủ tư nhân hay được tặng cho trên 12 tổ chức chánh phủ, theo STT.
Ảnh vệ tinh từ Planet Explorer cho thấy mức độ Boeung Tamok được lấp. [Ảnh: Gerald Flynn]
Trong tháng 6 và 7, hàng trăm gia đình ở Boeung Tamok đã nộp thỉnh cầu đến các tổ chức chánh phủ trong nỗ lực để cứu nhà của họ. Mười sáu người chống đối, hầu hết là đàn bà, sau đó được triệu tập đến Tòa án Thị xã Phnom Penh vì tội khích động, Bảy trong số 16 nhận lời mời đến tòa án và các phiên tòa được tổ chức trong tháng 8, nhưng giới chức tòa án từ chối cho biết kết quả khi được liên lạc trong tháng 9.
Vitit Muntarbhorn, tường trình viên đặc biệt của Liên Hiệp Quốc về tình hình nhân quyền ở Cambodia, đề nghị trong ý kiến gần đây rằng những người chống đối cho nhà của họ ở chung quanh hồ đã được chú ý.
“Tôi cũng thấy trước cảnh ngộ của các cộng đồng bị dời cư bởi sự cạnh tranh đất,” Muntarbhorn nói trong tháng 8 theo sau chuyến viếng thăm Cambodia gần đây nhất của ông. “Đặc biệt liên quan đến tư hữu hóa và lấp đất để biến hồ trong vùng Pnmom Penh thành đất thương mại, và chấn thương gây ra bởi sự dời chỗ và những nguy hiểm cộng thêm của ngập lụt gây ra bởi phát triển không cân xứng.”
Prak Sophea, đại diện của 250 gia đình đối mặt với duổi nhà trên hồ, tổ chức một buổi họp cộng đồng ở nhà bà nơi bà sống từ năm 2000. Bà là 1 trong số 16 thành viên cộng đồng, hầu hết là phụ nữ, được triệu tập đến Tòa án Thị xã Phnom Penh trong tháng 8 năm 2022 vì tội khích động chống đối để đáp lại việc đuổi nhà của họ. [Ảnh: Andy Bail]
‘Họ đang dự định để xóa chúng tôi’
Ở phía nam Phnom Penh, nỗi lo sợ tương tự trong số cư dân sống chung quanh Boeung Tompoun và đất ngập nước Cheung Ek kế cận, có vẻ chia sẻ số phận của Boeung Tamok.
Trong năm 2008, chánh quyền ra quyết định chỉ có 520 hectares (1.285 acres) của 2.500 hectares (6.180 acres) hồ và đất ngập nước được giữ lại như đất công. Diện tích mặt đất từ đó đã được sửa vào khoảng 1.500 hectares (3.700 acres).
Trong số 1.500 hectares đó, chỉ có 107 hectares (264 acres) sẽ không được chạm đến bởi phát triển, theo các ước tính năm 2020, trong khi dữ kiện gần đây hơn của STT đề nghị rằng chỉ có 156 hectares (385 acres) của 1.500 hectares chưa được tư hữu hóa hay nhường lại.
Dữ kiện của STT cho thấy không còn bao nhiêu của Boeung Tompoun và đất ngập nước Cheung Ek kế cận sẽ sống sót với dự án phát triển. [Ảnh: Gerald Flynn]
Trong số 1.000 gia đình được ước tính sống chung quanh Boeung Tompoun trong tháng 7 năm 2020, chỉ có một số ít còn lại khi việc lấp hồ tăng tốc qua năm 2021 và 2022, còn lại một ít nước như khu an ninh tư nhân nhìn ra từ hàng chục máy đào đất đang làm khô hồ và đất ngập nước bên cạnh.
Khi gió cuốn cát qua cái từng là hồ, Diet Savon đang hoàn tất công việc buổi sáng của bà: hái rau từ 1 của những vũng nước cuối cùng của đất ngập nước ở Boeung Tompoun có thể hỗ trợ hoa màu.
Mỗi ngày, vào lúc 1:00 AM, bà bắt đầu hái rau muống, cùng với các hoa màu khác, để bán ở chợ. Savon nói bà thường có trại của bà trong đất ngập nước, nhưng nó đã được lấp bằng cát, vì vậy nay bà làm việc trên trại của người khác tương đương 5 USD một ngày.
Savon, 60 tuổi, nói không ai trong vùng của bà ra đi, vì họ đang chờ để xem liệu sẽ được bồi thường, nhưng họ nhận rất ít tin tức liệu hồ sẽ bị lấp hoàn toàn, và nếu thế, thì đến khi nào.
“Nếu nó được [lấp đầy hoàn toàn] thì tôi sẽ trở lại làng của tôi trong tỉnh Prey Veng để tìm việc, nhưng tôi không biết cái tôi sẽ làm để sống còn,” bà nói.
Diet Savon thu hoạch rau nhúc, một loại rau phổ biến thường trồng trong đất ngập nước. Savon đã xây dựng cuộc sống của bà trên đất ngập nước trên 20 năm nhưng gần đây đã chứng kiến nhiều láng giềng bỏ đi và nó từ từ được lấp cho dự án siêu phát triển, ngăn chận họ canh tác và đánh cá. [Ảnh: Andy Bail]
Mặc dù Boeung Tamok rơi vào tay của các nhà phát triển tư nhân và các tổ chức chánh quyền, Boeung Tompoun và Cheng Ek được biến thành chung cư sang trọng, một khu mua sắm mới và các cửa hàng thương mại khác mà cư dân trên bờ hồ nói họ không thấy lợi ích.
Việc cải tạo đất qua việc lấp hồ trùng hợp với giá bất động sản và đất gia tăng ở Phnom Penh đang được đô thị hóa nhanh chóng. Nhưng đối với những người gọi các hồ nầy là nhà trong nhiều thế hệ, cơ hội có thể tiếp tục sống trong thủ đô giảm với mỗi chuyến xe tải đổ cát vào nước.
Ảnh vệ tinh của Planet Explorer làm nổi bật bao nhiêu Boeung Tompoun và Cheng Ek đã được lấp từ năm 2019 đến 2022. [Ảnh: Gerald Flynn]
Viễn cảnh không thể mua ở Phnom Penh bởi thành phần xây cất đói đất phản chiếu quá khứ và tương lai của thành phố với số phận hồ Boeung Kak đã mất từ lâu cho thấy một phản chiếu tàn nhẫn của nhiều thứ đến với cư dân trên bờ hồ, và việc xây cất một dự án đảo nhân tạo trên sông Mekong đề nghị rằng chánh quyền Cambodia không làm bao nhiêu để thay đổi hướng đi.
Vào tháng 6, một cư dân ở lại Boeung Tompoun và yêu cầu dấu tên than phiền gió thổi cát qua trại nuôi cá của ông, đã bị dời chỗ liên tục để theo kịp với việc thay đổi ranh giới nhanh chóng của hồ. Nhiều cá chết khi di chuyển, và người đàn ông tiên đoán ông chỉ có một vài tháng trước khi việc di chuyển khác trở nên cần thiết.
“Những ngày nầy, chúng tôi không được phép trồng bất cứ rau cải nào. Họ dự định xóa chúng tôi đi,” ông nói về chánh quyền địa phương, thêm rằng ông nhất định ra đi.
Vào đầu tháng 9, người đàn ông xác nhận ông đã rời hồ sau khi bị buộc phải dỡ bỏ cái còn lại của trại nuôi cá của ông.
Một công nhân xây cất quăng lưới trên cát được bơm từ Mekong vào đất ngập nước Cheng Ek. [Ảnh: Andy Bail]
Bị nuốt chửng bởi cát
Nhà thầu chánh ở Boeung Tompoun và Cheung Ek là Ing Bun Hoaw, một nghị sĩ với Đảng Nhân dân Cambodia (Cambodian People’s Party (CPP) cầm quyền, người kiêu hãnh với một tập đoàn doanh nghiệp từ xây cất bất động sản và bảo hiểm, chỉ nêu một vài doanh nghiệp. Dự án phát triển Ing City lấy tên của nghị sĩ, theo trang mạng của công ty, mua 2.572 hectares (6.356 acres) đất, hầu hết chồng lên nhau với Boeung Tompoun và đất ngập nước Cheung Ek.
Hai người con gái của Thủ tướng Hun Sen, Hun Mana và Hun Maia, cũng có quan tâm trong việc lấp hồ lớn thứ nhì của Phnom Penh qua việc đầu cơ chung với công ty chung cư sang trọng Orkide Villa. Các nhà phát triển khác gồm có Aeon do người Nhật Bản làm chủ, đang xây khu mua sắm thứ ba trong thành phố.
Nhà cửa được đồn đại thuộc về tinh hoa của Cambodia được xây trên phần được lấp của Boeung Tompoun. [Ảnh: Andy Bail]
Những phát triển nầy đã tạo nên một nhu cầu khổng lồ của cát – trên 77 triệu m3 (2,7 triệu ft3), NGOs nói – hầu hết được khai thác trong sông Mekong và Bassac ở thượng lưu.
Các công ty sẵn lòng để cung cấp khối lượng cát như thế cho mục đích nầy gồm có Global Green Energy Development, được nối với gia đình của đại tư bản đốn gỗ Try Pheap, và Hero King, một công ty điều hành bởi Kim Heang, vợ của trùm tư bản cát Ly Yong Phat, cùng với 5 người được cho là các con của họ.
Giống như Try Pheap, thành công kinh tế của tập đoàn doanh nghiệp bao la đã bị che khuất bởi các vụ chiếm đất nổi tiếng và doanh nghiệp kỹ nghệ nông nghiệp qui mô tàn phá đã để lại dấu vết của họ trên cả nước.
Vận chuyển cát từ các sông đến các hồ tạo nên thêm vấn đề, như kinh nghiệm của Om Vi, 55 tuổi, người sống trên một nhà thuyền gỗ neo dưới bóng của Sokha Hotel 18 tầng của đại tư bản Sok Kong, ở hợp lưu của Mekong và Tonle Sap ở Phnom Penh.
Đánh cá 11 năm trong huyện Chroy Changvar, Vi nhớ lại khi thấy vài xà lan cát trên sông rất lạ thường. Nay, ông nói, ông có thể thấy 10-20 tàu đi qua bất cứ lúc nào trong ngày.
Những tàu nầy đã liên tục xé qua lưới đánh cá của Vi, nhưng khi ông yêu cầu bồi thường, ông gặp phải đáp ứng lẫn lộn.
“Thỉnh thoảng, họ trả ông, những lần khác tôi bị chỉa súng, vì thế nay tôi chỉ cố gắng tránh họ,” ông nói, nhưng thêm rằng ông không thể xác nhận các công ty làm chủ các tàu.
Nhiều ý định để tiếp xúc với Global Green và Hero King để xin ý kiến bằng cách dùng số điện thoại được ghi bởi Bộ Thương mại nhưng không thành công, và không có công ty nào trả lời các câu hỏi được gởi qua email.
Om Vi (phải) và Chip Srey Vas kéo lưới của họ lên khi một tàu vét cát đi qua. [Ảnh: Andy Bail]
Ở phía bắc, các nhà hoạt động, các nhà nghiên cứu và thành viên cộng đồng chung quanh Boeung Tamok đã tường trình trước đây việc sử dụng cát và hỗn hợp đất được đưa đến hồ hàng ngày bởi xe vận tải để lấp.
Ngay cả trước khi Boeung Tamok bị phủ kín với cát, giới tinh hoa Cambodia đã vội vã với cơ hội chiếm được một miếng của cái được dự trù trở thành bất động sản đầu tiên ở bắc Phnom Penh. Các quyết định của chánh phủ cho thấy rằng giữa họ là vợ của Ly Yong Phát, Kim Heang, cá nhân nhận được 30 hectares (74 acres) của Boeung Tamok trong năm 2020 ngay khi công ty lấp hồ của bà. Heang cũng không thể liên lạc để hỏi ý kiến.
Cát từ sông Mekong và Bassac được bơm vào đất ngập nước như một phần của các dự án phát triển đang diễn ra. Siêu phát triển ở Boeung Tompoun và Cheng Ek được dự trù đòi hỏi cát hơn bất cứ nơi khác trong lịch sử của Cambodia. [Ảnh: Andy Bail]
Nhân vật chánh trong mậu dịch thuốc lá và casino chiếm đất và nghị sĩ CPP Kok An tóm lấy một miếng đất rộng 155 hectares (383 acres) ở Boeung Tamok trong năm 2021, với tư lệnh quân cảnh Sao Sokha, tổng tư lệnh Quân lực Hoàng gia Cambodia (RCAF) Vong Pisen, cựu tư lệnh quân cảnh Ya Kim Ey, một viên chức quân đội tên Sea Sambath, và một người tên Pov Meang được cho tập thể gần 36 hectares (89 acres) của hồ.
Những mục đáng chú ý khác trong danh sách riêng của cư dân tương lai của Boeung Tamok gồm có Chea Sophamaden, con gái của Bộ trưởng Quản lý Đất đai Chea Sophara, và Choeung Theanseng, mà Nhóm Pheapimex của người anh Choeung Sopheap tình cờ giúp lấp một hồ khác của Phnom Penh. Choeung cũng là vợ của một nghị sĩ CPP, Lao Meng Khin.
Suốt năm 2022, gần 105 hectares (259 acres) của Boeung Tamok được tặng cho 11 cá nhân tư nhân và cơ quan quản trị đô thị Phnom Penh, nhận được gần 28 hectares (69 acres). Điều nầy đại diện cho sự trái ngược đáng kể với mức độ nguy hiểm mà hồ được chia phần trong năm 2020 và 2021, với khoảng 665 và 1.263 hectares (1.643 và 3.121 acres), theo thứ tự, được chuyển từ nhà nước cho các chủ nhân mới.
Hàng chục máy đào đất và xe vận tải làm việc để lấp Boeung Tamok. [Ảnh: Andy Bail]
Người nghèo nhất của Phnom Penh đối mặt với ‘tai họa đang lộ ra’
Nhiều người mua đất cải tạo từ Boeung Tamok và Boeung Tompoun có tài nguyên để chịu đựng cái giá môi trường mà đất mới mua của họ phải gánh chịu. Nhưng đối với đa số cư dân của Phnom Penh, nguy cơ ngập lụt luôn luôn có thật và gây thiệt hại khổng lồ.
“Có một rủi ro đáng kể là hầu hết Phnom Penh có thể bị ngập trong trường hợp ngập lụt đại qui mô,” Ham Hudson, một ứng viên Ph.D. ở Đại học Royal Holloway ở London, người đang nghiên cứu rủi ro ngập lụt ở Phnom Penh nói. “Toàn thể thành phố từng là đất ngập nước và nếu bạn xây trên đất ngập nước, có một rủi ro là nó sẽ chìm dưới sức nặng của nó.”
Bùng nổ xây cất ở Phnom Penh đã cho thấy một sự gia tăng sửng sốt trong vùng đô thị, nhảy vọt từ 3.000 hectares (7.400 acres) trong năm 1973 đến 4.000 hectares (9.900 acres) vào năm 1990 và rồi vọt lên 25.000 hectares (62.000 aces) trong năm 2015. Boeung Tamok và Boeun Tompoun cả 2 có tác dụng như vùng thu thập nước mưa chánh yếu – bảo vệ ngập lụt tự nhiên – nhưng con đường phát triển được chọn cho thành phố bởi những người giàu nhất đang đặt hàng ngàn người vào rủi ro.
Không chỉ Khoung Sreng, thống đốc của Phnom Penh, hay phát ngôn viên Tòa Đô chánh Met Measpheakdey trả lời các câu hỏi liên quan đến rủi ro ngập lụt của thủ đô hay liệu việc mất các hồ sẽ gia tăng rủi ro nầy.
Mặc dù Phnom Penh bị ngập trước khi các hồ được lấp, Hudson lưu ý rằng ngập lụt luôn luôn đánh vào các cộng đồng có lợi tức thấp mạnh nhất.
Ngập lụt ở Phnom Penh tồi tệ thêm bởi việc lấp các hồ. [Ảnh: Andy Bail]
“Khi nó ngập, rác và nước thải được đẩy ngược vào những cộng đồng nầy bởi các kinh đào. Tôi đã nghe về việc trẻ con rơi khỏi các cầu gỗ nhỏ được xây giữa nhà bị ngập và chết chìm,” Hudson nói. “Ngay với nước phèn, dụng cụ điện của người dân bị hư hại mà họ phải thay thế.”
Việc đánh giá khả năng thoát nước, hạ tầng cơ sở và mô phỏng ngập lụt có thể nâng cao các chiến lược giảm nhẹ và ngừa lụt của Phnom Penh, ông nói.
“Chánh phủ có thể đưa ra một vài thứ nhìn vào ngập lụt có ý nghĩa, nếu họ thật sự công nhận nó như thảm họa, không chỉ là vấn đề môi trường, nhưng là vấn đề kinh tế và sức khỏe công cộng,” ông nói. Nếu họ làm thế, họ nên công nhận rằng ngập lụt sẽ là một tai họa môi trường ở Phnom Penh – quả thật, nó là tai họa môi trường mới lộ ra.
Trở lại bờ của Boeung Tamok, ngư dân Khun nói ông biết thêm về sự tàn phá mà việc lấp hồ ở Phnom Penh có thể tạo ra, từ khía cạnh môi trường và về sinh kế.
“Tôi không biết cái những người lớn nầy suy nghĩ,” ông nói. “Nhưng hồ nầy chứa nước mưa và bảo vệ chống lại ngập lụt trong thành phố, nó có thể nuôi hàng trăm gia đình và cho phép hàng ngàn người kiếm sống, nhưng họ muốn lấy đi tất cả.”
Tương lai vẫn không chắc chắn cho những người còn ở lại chung quanh các hồ cuối cùng của Phnom Penh. [Ảnh: Andy Bail]
